دیه، به عنوان یک راه حل برای جبران خسارات و صدمات عمدی و غیر عمدی بدنی، ماهیتی دوگانه دارد. برخی از حقوقدانان معتقدند ماهیت دیه اصولاً مبتنی بر جبران خسارت است زیرا متناسب با هر مورد خاص، علاوه بر افزایش و کاهش از جانب اولیای دم یا کسی که در واقع جنایت علیه او واقع شده، قابل عفو و اسقاط است. همچنین بر خلاف مجازات که جنبه شخصی دارد و نمی‌توان به شخص دیگری تحمیل کرد قانونگذار در خصوص دیه در مواردی استثنا قائل شده که می‌توان دیه را به شخصی غیر از فرد مرتکب تحمیل و حتی در مواردی از بیت المال پرداخت نمود.

موارد پرداخت دیه از بیت المال

مطابق قانون مجازات، دیه اعم از مقدر یا غیر مقدر، مالی است که در صورت ارتکاب جنایت به صورت عمدی یا غیر عمدی در مواردی که به هر دلیل قصاص اجرا نمی‌شود، توسط شخص مرتکب به کسی که جنایت بر او وارد شده یا اولیای دم وی پرداخت می‌شود.

 بر حسب نوع و اقسام جنایت ممکن است پرداخت کننده دیه متفاوت باشد. در موارد زیر، صرفاً به مواردی که دیه توسط بیت المال پرداخت می‌شود، اشاره شده است.

- هنگامی که شخصی در مقابل تهاجم فرد دیوانه، از خودش دفاع کند و در این دفاع صدمه‌ای به فرد مجنون وارد نماید، در این صورت دیگه از بیت المال پرداخت می‌شود.

-طبق قانون ۳۳۳ قانون مجازات اسلامی، در مواردی که لوث علیه دو یا چند نفر مشترکاً ثابت باشد، چنانچه قسامه بر علیه آنها اقامه شود، جنایت آنها به صورت مردد ثابت می شود. بنابراین قاضی از آنها می خواهد که نسبت به بیگناهی خود سوگند یاد کنند. در صورتی که همه آنها بر بیگناهی خود سوگند یاد کنند، دیه مقتول از بیت المال پرداخت می گردد. در صورتی که هر کدام از آنها از اقامه سوگند خودداری ورزد، مطابق با ماده مذکور دیه جنایت بر عهده امتناع کنندگان از اقامه سوگند است.

- هنگامی که در معابر عمومی یا خیابان، جسدی پیدا شود که قاتل آن مشخص نباشد و یا نتوان شخصی را به عنوان قاتل معرفی کرد ورثه می‌توانند دیه را از بیت المال دریافت کنند. این موضوع در خصوص تصادفات رانندگی نیز بسیار اتفاق می‌افتد علی الخصوص در تصادفات جاده‌ای که به دلیل نبود امکانات نظارتی مقصر حادثه مشخص نمی‌شود.

-اگر مرتکب، دارای عاقله ای نباشد یا عاقله او تمکن مالی برای پرداخت دیه در مهلت مقرر نداشته باشد، خود مرتکب باید دیه را بپردازد و در صورت عدم تمکن، از بیت المال پرداخت میشود. (عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند)

- ممکن است ماموری هنگام اجرای وظایف قانونی خود، عملی را مطابق مقررات انجام دهد و اتفاقاً همان عمل موجب فوت یا صدمه بدنی به کسی شود. در این صورت دیه از بیت المال پرداخت می‌شود. (۴۷۳ ق. مجازات اسلامی)

- در تبصره ماده فوق، ذکر شده است که " هر گاه شخصی با علم به خطر وارد منطقه ممنوعه نظامی شود و مطابق مقررات، هدف گلوله قرار گیرد ضمان ثابت نیست، ولی اگر از ممنوعه بودن مکان مزبور آگاهی نداشته باشد، دیه ازبیت المال پرداخت می‌شود"

-در مورد جنایات عمدی و غیر عمدی و مواردی که به دلیل خطا رخ می دهد، در صورت فوت، فرار و سایر دلایلی که دسترسی به شخص مرتکب غیر ممکن شود، دیه از اموال وی کسر می گردد. در صورتی که شخص اموالی نداشته یا برای پرداخت کافی نباشد، دیه از بیت المال پرداخت می شود.

-مطابق قانون مجازات اسلامی، اگر قاضی پرونده در اثر اشتباه یا تقصیر حکم قصاص نفس یا عضو، یا مجازات حدی برای فردی صادر کند، یا در اثر اجرای مجازات، صدمه ای بیش از مجازات مورد حکم به مجرم وارد شود، دیه از بیت المال پرداخت می شود.

دیه مقدر و غیر مقدر

در متن قانون بعضی از صدمات، دیه مشخصی دارند که عین آن تعیین می‌شود. به طور مثال میزان دیه شکستگی‌ها کبودی‌ها خراشیدگی‌ها و ...  تعیین شده و نسبت به دیه کامل انسان در نظر گرفته می‌شود(دیه مقدر).

در مقابل دیه غیر مقدر یا عرش قرار دارد که مقدار آن در شرع یا قانون تعیین نشده و میزان آن با توجه به میزان خسارت وارده نوع و کیفیت جنایت، با جلب نظر کارشناس و با در نظر گرفتن دیه مقدر تعیین می‌شود(دیه غیر مقدر).

فائزه مجردیان-خبرنگار تحریریه جوان قدس